Özet
İsa Yusuf Alp­te­kin, 20. yüz­yıl Doğu Tür­kis­tan ta­ri­hi­nin en önem­li si­ya­si şah­si­yet­le­rin­den biri olup, Uygur Türk­le­ri­nin milli hak mü­ca­de­le­sin­de öncü bir rol üst­len­miş­tir. Çin Cum­hu­ri­ye­ti dö­ne­min­de aktif bir si­ya­set­çi ola­rak görev yap­mış, Doğu Tür­kis­tan Cum­hu­ri­ye­ti’nde genel sek­re­ter­lik gö­re­vi­ni üst­len­miş ve ha­ya­tı­nın büyük bö­lü­mü­nü Doğu Tür­kis­tan da­va­sı­nı ulus­la­ra­ra­sı alan­da sa­vun­ma­ya ada­mış­tır. Bu ça­lış­ma, Alp­te­kin’in ha­ya­tı­nı, si­ya­si fa­ali­yet­le­ri­ni ve Türk dün­ya­sı açı­sın­dan ta­rih­sel öne­mi­ni aka­de­mik bir bakış açı­sıy­la ele al­ma­yı amaç­la­mak­ta­dır.
Anah­tar Ke­li­me­ler: İsa Yusuf Alp­te­kin, Doğu Tür­kis­tan, Uygur Türk­le­ri, Çin Cum­hu­ri­ye­ti, Türk Dün­ya­sı

Giriş
Doğu Tür­kis­tan, tarih bo­yun­ca Türk-İslam me­de­ni­ye­ti­nin önem­li mer­kez­le­rin­den biri olmuş; 20. yüz­yıl­da ise Çin hâ­ki­mi­ye­ti al­tın­da yoğun si­ya­si ve kül­tü­rel bas­kı­la­ra maruz kal­mış­tır. Bu baskı or­ta­mın­da ye­ti­şen İsa Yusuf Alp­te­kin, yal­nız­ca bir si­ya­set­çi değil, aynı za­man­da bir dava adamı ve fikir ön­de­ri ola­rak öne çık­mış­tır. Onun ha­ya­tı, Doğu Tür­kis­tan Türk­le­ri­nin öz­gür­lük ara­yı­şı­nın sem­bol şah­si­yet­le­rin­den biri ola­rak de­ğer­len­di­ril­me­li­dir.

Do­ğu­mu ve Eği­ti­mi
İsa Yusuf Alp­te­kin, 1901 yı­lın­da Doğu Tür­kis­tan’ın Kaş­gar vi­la­ye­ti­ne bağlı Yar­kent şeh­rin­de dün­ya­ya gel­miş­tir. Ge­le­nek­sel Türk-İslam kül­tü­rü için­de ye­tiş­miş, ilk eği­ti­mi­ni med­re­se usu­lüy­le al­mış­tır. Arap­ça, Fars­ça ve Çince öğ­re­ne­rek dö­ne­min en­te­lek­tü­el Uygur ay­dın­la­rı ara­sın­da yer al­mış­tır. Al­dı­ğı eği­tim, onun hem dini hem de si­ya­si dü­şün­ce dün­ya­sı­nın şe­kil­len­me­sin­de et­ki­li ol­muş­tur.

Si­ya­si Ha­ya­ta Gi­ri­şi ve Çin Cum­hu­ri­ye­ti Dö­ne­mi
Alp­te­kin, genç yaş­lar­dan iti­ba­ren Doğu Tür­kis­tan’daki Çin yö­ne­ti­mi­nin uy­gu­la­ma­la­rı­na karşı si­ya­si fa­ali­yet­ler­de bu­lun­muş­tur. Çin Cum­hu­ri­ye­ti’nin ilk dö­ne­min­de Uygur Türk­le­ri­ni tem­si­len çe­şit­li idari gö­rev­ler­de yer almış; özel­lik­le Uy­gur­la­rın si­ya­si, kül­tü­rel ve eko­no­mik hak­la­rı­nı sa­vun­muş­tur. Bu dö­nem­de Çin mer­ke­zi yö­ne­ti­mi ile Doğu Tür­kis­tan halkı ara­sın­da­ki ge­ri­lim­ler art­mış, Alp­te­kin ise bu sü­re­cin aktif bir mu­ha­li­fi ol­muş­tur.

Doğu Tür­kis­tan Cum­hu­ri­ye­ti ve Genel Sek­re­ter­lik Gö­re­vi
1933 yı­lın­da Kaş­gar mer­kez­li ola­rak ku­ru­lan Doğu Tür­kis­tan İslam Cum­hu­ri­ye­ti, kısa ömür­lü ol­ma­sı­na rağ­men bölge ta­ri­hin­de önem­li bir dönüm nok­ta­sı­dır. İsa Yusuf Alp­te­kin, bu dev­let ya­pı­sın­da genel sek­re­ter­lik gö­re­vi­ni üst­len­miş; dev­le­tin idari ve dip­lo­ma­tik fa­ali­yet­le­rin­de etkin rol oy­na­mış­tır. Cum­hu­ri­ye­tin yı­kıl­ma­sı­nın ar­dın­dan Alp­te­kin, mü­ca­de­le­si­ni si­ya­si ve fikrî alan­da sür­dür­müş­tür.

Sür­gün Yıl­la­rı ve Ulus­la­ra­ra­sı Mü­ca­de­le
Doğu Tür­kis­tan’daki si­ya­si bas­kı­la­rın art­ma­sı üze­ri­ne İsa Yusuf Alp­te­kin, yurt dı­şı­na çık­mak zo­run­da kal­mış­tır. Hin­dis­tan, Pa­kis­tan ve Orta Doğu üze­rin­den Tür­ki­ye’ye ulaş­mış; bu­ra­da Doğu Tür­kis­tan da­va­sı­nın en önem­li tem­sil­ci­le­rin­den biri ol­muş­tur. Tür­ki­ye’de Türk dün­ya­sı ay­dın­la­rıy­la yakın iliş­ki­ler kur­muş, kon­fe­rans­lar, ma­ka­le­ler ve ha­tı­ra­lar yo­luy­la Doğu Tür­kis­tan me­se­le­si­ni gün­dem­de tut­muş­tur.

Fikrî Mi­ra­sı ve Türk Dün­ya­sın­da­ki Yeri
Alp­te­kin, Doğu Tür­kis­tan mü­ca­de­le­si­ni yal­nız­ca etnik bir sorun ola­rak değil, Türk dün­ya­sı­nın ortak me­se­le­si ola­rak de­ğer­len­dir­miş­tir. Ya­zı­la­rı ve ko­nuş­ma­la­rı, Türk mil­li­yet­çi­li­ği ve İslam dü­şün­ce­siy­le har­man­lan­mış bir öz­gür­lük an­la­yı­şı­nı yan­sıt­mak­ta­dır. Tür­ki­ye’de ve Türk dün­ya­sın­da Doğu Tür­kis­tan bi­lin­ci­nin oluş­ma­sın­da önem­li kat­kı­lar sağ­la­mış­tır.

Ve­fa­tı
İsa Yusuf Alp­te­kin, 17 Ara­lık 1995 ta­ri­hin­de İstan­bul’da vefat et­miş­tir. Me­za­rı, Doğu Tür­kis­tan da­va­sı­na gönül ve­ren­ler için bir sem­bol ni­te­li­ği ta­şı­mak­ta­dır. Ha­ya­tı bo­yun­ca sür­dür­dü­ğü mü­ca­de­le, gü­nü­müz­de de Uygur Türk­le­ri­nin hak ara­yı­şın­da ilham kay­na­ğı ol­ma­ya devam et­mek­te­dir.

Sonuç
İsa Yusuf Alp­te­kin, Doğu Tür­kis­tan ta­ri­hi­nin en önem­li si­ya­si fi­gür­le­rin­den biri ola­rak, hem ya­şa­dı­ğı dö­ne­me hem de son­ra­ki ku­şak­la­ra derin izler bı­rak­mış­tır. Onun mü­ca­de­le­si, yal­nız­ca bir coğ­raf­ya­nın değil, tüm Türk dün­ya­sı­nın ortak ha­fı­za­sın­da yer al­mak­ta­dır. Bu yö­nüy­le Alp­te­kin, mo­dern Türk si­ya­si dü­şün­ce­si­nin ve milli di­re­niş ge­le­ne­ği­nin seç­kin tem­sil­ci­le­rin­den bi­ri­dir.

Kay­nak­ça (Seçme)
* Alp­te­kin, İ. Y. Ha­tı­ra­lar. İstan­bul.
* Doğu Tür­kis­tan Ta­ri­hi Üze­ri­ne Araş­tır­ma­lar.
* Türk Dün­ya­sı ve Uygur Me­se­le­si ile il­gi­li aka­de­mik ça­lış­ma­lar.
Mavi Didim’in de­ğer­li oku­yu­cu­la­rı, tarih sa­de­ce geç­mi­şin ay­na­sı değil, ge­le­ce­ğin pu­su­la­sı­dır. Biz­ler de bu pu­su­la­yı iyi oku­ma­lı, ta­ri­hi­mi­ze, ec­da­dı­mı­za ve on­la­rın bize bı­rak­tı­ğı onur­lu mi­ra­sa sahip çık­ma­lı­yız.
Bir son­ra­ki ya­zı­mız­da bu­luş­mak di­le­ğiy­le...
Ne mutlu Türk’üm di­ye­ne! Son­suz Sevgi ve Say­gı­la­rım­la